Hồ Xuân Hương - Bà chúa thơ Nôm

Hồ Xuân Hương là một hiện tượng lạ trong suốt chiều dài lịch sử văn học Việt Nam. Những vần thơ của bà là một sự pha trộn đầy mê hoặc giữa tính dân tộc và sự nổi loạn, giữa sự trào phúng lên đến cực điểm, cái nhìn mỉa mai chế giễu đầy ngạo mạn mà cũng lắm đắng cay với cái ý, cái tình nồng nàn, đằm thắm... Thơ của Xuân Hương in đậm dấu ấn cá nhân của bà - một cá tính mạnh mẽ và đặc sắc, một chuyện đời đầy long đong, thống khổ mà đến nay vẫn chưa ai làm rõ được.
Trong văn học Việt Nam ít có tác giả nào mà đời gắn liền khăng khít với thơ như Xuân Hương: mỗi đoạn đời lại mỗi có thơ, trước mỗi cảnh vật lại có thơ, đời với thơ là một, hay nói cách khác, lần theo thơ và những truyền khẩu trong dân gian, ta có thể dựng lại cuộc đời, con người của Hồ Xuân Hương... Về tiểu sử của Hồ Xuân Hương, cho đến nay vẫn còn rất mông lung, vì không có một ghi chép cụ thể nào ngoài thơ văn và truyền tụng dân gian về bà, nhưng có hai luồng ý kiến rõ rệt hơn cả:
Ý kiến thứ nhất cho rằng, Hồ Xuân Hương ở vào khoảng cuối đời lê, qua Tây Sơn, sang đầu nhà Nguyễn (khoảng thế kỉ XVIII – XIX). Bà là con gái của Hồ Phi Diễn, quê gốc ở Nghệ An. Mẹ Xuân Hương họ Hà, là người Hải Dương. Hồ Xuân Hương hai lần lấy lẽ, nhưng cả hai lần đều phải sống trong cảnh “lạnh lùng”, kể cả sau này sống với ông Phủ Vĩnh Tường cũng chỉ được có vỏn vẹn hai mươi bảy tháng... Bà còn kết bạn với Chiêu Hổ (được cho là Phạm Đình Hổ) và để lại nhiều vế đối rất tài hoa.
Ý kiến thứ hai dựa vào tập thơ chữ Hán được cho là của Hồ Xuân Hương, “ Lưu Hương Kí”. Theo đó, Hồ Xuân Hương là con của Hồ SĨ Danh ( 1706-1783) và là em họ Hồ Sĩ Đống (1738-1786) - một vị quan đầu triều thời chúa Trịnh Sâm, Trịnh Khải. Dựa vào “Lưu Hương Kí”, có thể thấy mối tình đầu tiên của bà là với Nguyễn Du, sau đó là với Mai Sơn Phủ, Tốn Phong thị (hai cái tên này chỉ là biệt hiệu), và hiệp trấn Yên Quảng Trần Phúc Hiển.
Bên cạnh hai ý kiến này, nhiều người còn cho rằng, Hồ Xuân Hương là một người kĩ nữ sống ở đầu nhà Nguyễn (dựa vào tác phẩm mới tìm thấy “Xuân đường đàm thoại”), nhưng ý kiến này đã bị bác bỏ.
Trong lúc này, việc thống nhất và làm sáng rõ tiểu sử của Hồ Xuân Hương là điều gần như không thể. Và cũng không mấy cần thiết. Có một thực tế là, dù không mấy người biết rõ thân thế gia cảnh nhà HXH hay những cuộc tình duyên của bà nhưng đã đọc và nghe thơ XH một lần, ai cũng có thể thấy một HXH hiển hiện, một HXH đang còn sống, còn thách thức tất cả, một HXH vô cùng táo bạo không ai có thể quên được - HXH của Thơ - hay là bức chân dung lớn nhất XH đã để lại mà không một bản tiểu sử nào thay thế được.
Hồ Xuân Hương trong thơ, trước hết, là người phụ nữ có duyên, thông minh tài hoa ít ai bì kịp. Cái duyên ăn nói của XH thể hiện rất rõ trong những bài xướng hoạ với Chiêu Hổ - một cuộc xướng hoạ vô tiền khoáng hậu trong lịch sử văn học Việt Nam:


“Nhắn nhe”, “rụt rè”, “gùn ghè”...những lộng ngữ (bỡn ngữ) rất linh hoạt và phóng khoáng, nó vừa là cái tài chữ của HXH, vừa là cái tình, cái tính không che đậy, úp mở nhiều của bà.
Hiếm có nữ sĩ trung đại nào lại yêu nhiều, yêu tha thiết cháy bỏng và mang tình yêu vào nhiều đến thế trong thơ như HXH. Đa tình, nặng tình nhưng lại phải chịu cảnh cô quạnh, lạnh lùng, HXH vừa yêu vừa ghét, mà yêu ghét đều mãnh liệt, lúc nào cũng chực muốn nổ tung ra. Có một HXH rất mực dịu dàng, đằm thắm trong “ Mời trầu” :

"Nho nhỏ", "hôi", rồi " thắm" , "bạc như vôi" , hiếm có bài thơ nào được Xuân Hương viết vơi lời lẽ nhũn nhặn, dịu dàng âu yếm như vậy. Nó là những lời từ đáy lòng, hết sức tha thiết, chân thành... Cũng có lúc Xuân Hương làm thơ để bộc lộ nỗi lòng của mình:

"Trơ", "cái" gợi lên cái gì vừa đau đớn vừa mạnh mẽ trong tâm hồn Xuân Hương, nó vừa là cái nhìn mỉa mai, chua chát, vừa là yếu tố "nghịch di" đẩy cái đẹp của bản thân lên một tầm cao vừa nhận thức nỗi đau và ngay lập tức phản kháng lại nó trong chỉ một câu thơ cũng là nét riêng của Hồ Xuân Hương.
Xuân Hương đặc biệt khác, đặc biệt nổi trội so với những thi sĩ cùng thời chính bởi bản lĩnh, cá tính, là con người cá nhân nổi bật qua từng chữ, từng câu mà những Đoàn Thị Điểm, Bà Huyện Thanh Quan, công chúa Lê Ngọc Hân và thậm chí cả những bậc nam nhi khác cũng không tài nào có được. Như ai đó đã nói, ở Hồ Xuân Hương, chúng ta thấy sự nổi loạn. Chính sự nối loạn, chính cái đa đoan lệch chuẩn ấy làm cho Hồ Xuân Hương trở thành kì nữ. Chuyện đời của bà cũng bình thường thôi, không phải hiếm gặp. Nhưng chính vì con người XH quá cứng đầu, quá cách mạng mà cái chuyện bình thường nhiều người cùng thời với bà gặp phải, với bà lại trở thành một bi kịch lớn. Cũng trong bài tự tình đã dẫn ở trên, ta thấy cái năng lực bứt phá, một khát vọng giải phóng đang bừng bừng như sắp đến hòi nổ tung trong những chữ: "xiên ngang", "đâm toạc". Xuân Hương thổi vào sự vật khát vọng của chính bản thân mình, và vì thế, dẫu phải chịu cảnh lẻ loi, quạnh quẽ, ta vẫn thấy Xuân Hương không hề yếu đuối, đơn độc.
Không phải thi sĩ nào, văn nhân nào cũng thẳng thắn, mạnh mẽ được như ngưồi đàn bà Xuân Hương. Bà mỉa mai, chỉ trích giới nho sĩ bấy giờ, những kẻ quân tử dởm chỉ thích khoe chữ và ra vẻ ta đây biết nhiều. Bà không ngần ngại gọi chúng là "phường lòi tói", là "dê cỏn", "ong non". Bà cho mình cái quyền đứng trên hạng tiểu nhân ấy một bậc mà xưng "chị" với chúng. Bà còn mỉa mai bọn quan thị, sư sãi, lính tráng...bằng những câu chứ thật sắc sảo, " nói đâu trúng đấy". Hãy xem cách Xuân Hương chế giễu bọn sư sãi :

So với Xuân Hương thì Nguyễn Khuyến vẫn còn là hiền lành :

Xuân Hương cũng là người tự do phóng khoáng, ham du ngoạn, đi đến đâu cũng để lại thơ từ. Cách nhìn nhận sự vật của Xuân Hương cúng thật khác so với người cùng thời, bởi thế mà trong việc dùng từ, bà đã chọn lối đi thẳng trực tiếp vào cảm giác, chứ không chỉ loanh quanh vòng vèo như hầu hết các thi sĩ trung đại khác... Điều này mang lại tính chân thực trong ngôn ngữ thơ Hồ Xuân Hương mà ta có thể thấy rất rõ qua các bài "Hang cắc cớ", "Hang Thánh Hoá'', "Cảnh thu"... Cũng bởi vậy mà Xuân Hương có một chỗ đứng đặc biệt trong văn học Việt Nam: Xuân Hương là một nhà cách mạng.
Có thể thấy, với Hồ Xuân Hương, thơ là con người, là cuộc đời, là chân dung đặc sắc nhât của bà mà ngày nay ta còn tìm thấy được. Và, thế hệ nối tiếp thế hệ, qua nhiều thế kỉ, nhiều thăng trầm biến cố, thơ bà đã theo cuộc đời đến với chúng ta, để tạc vào lịch sử bức chân dung của một kì nữ, một hiện tượng thơ độc đáo và nổi trội bậc nhất của VH VN trước kia và cả sau này. Có mấy ai làm được như Hồ Xuân Hương, để lại cho nhân gian chân dung của chính mình trong những bài thơ; có mấy ai như Xuân Hương, trải qua mấy thế kỉ vẫn là người đàn bà hừng hực nhựa sống để biết bao người ngưỡng vọng? Phải chăng vì như Xêđrin : “ Văn học nằm ngoài những định luật của băng hoại. Chỉ mình nó không thừa nhận cái chết.”?